Jestem piratem! Kilka słów po debacie „Między innymi wolność książki”

2 kwietnia w trójmiejskiej świetlicy „Krytyki Politycznej”, w ramach cyklu „wolna kultura” Uniwersytetu Krytycznego odbyła się debata „Między innymi wolność książki”, w której udział wzięli Beata Stasińska, Piotr Czerski i autor poniższego tekstu.

Na debatę wybierałem się raczej przytłoczony. Sądziłem, że skupimy się na pozytywnych aspektach sieci, posłuchamy siebie nawzajem i nie dowiadując niczego nowego rozejdziemy do domów. Tak się jednak nie stało, dlatego postanowiłem rzucić nieco światła na kilka wątków, które pojawiły się w debacie. Doszło bowiem do starcia pomiędzy spojrzeniem wydawców, reprezentowanych w pewnym sensie przez Beatę Stasińską, a postrzeganiem współczesnej kultury i jej dalszych losów przez obywateli-internautów (trudno mi znaleźć teraz inny wspólny termin), reprezentowanych przez Piotra Czerskiego i przeze mnie.

Nie pamiętam całej rozmowy. Sporo skakaliśmy po tematach. W pewnym momencie zastosowano nawet, chociaż nie do końca wprost, prawo Godwina 😉  Dlatego pozwalam sobie na wyciągnięcie kilku punktów, które wydały mi się istotne dla przedstawienia różnicy pomiędzy okopanymi zwolennikami starego, linearnego porządku, a tymi, którzy skłonni są zaryzykować skorzystanie z dobrodziejstw (a może i przekleństw) sieci. Od razu także dodaję, że nie spieraliśmy się we wszystkich kwestiach, przy niektórych tematach wszyscy byliśmy zastanawiająco zgodni. Zastrzegam, że moja pamięć mogła coś uprościć, emocje mogły sprawić, że zrozumiałem na opak, sam też mogłem pleść bzdury. Otwarty zatem jestem na dalszą dyskusję.

Beata Stasińska już na początku naszej rozmowy poruszyła kwestię funkcjonowania wydawców jako rodzaju recenzentów, którzy dobierają treści dla odbiorców. To rodzaj odpowiedzialnych filtrów, które wybierają to, co cenne, co po pracochłonnej obróbce można podać czytelnikom. Oczywiście trudno mi się zgodzić, że takie profesjonalne odsiewanie ziarna od plew jest obecnie zawsze niezbędne. Tzn. nie jestem pewien, czy należy pozostać tylko lub głownie przy instytucjonalnych (m.in. wydawniczych) sitach informacyjnych, zwłaszcza gdy już dawno pojawiły się alternatywne węzły w sieci, które podają nam (i mamy prawo ich wyboru) wiarygodne informacje lub zyskały nasze zaufanie, rzetelnie przygotowując lub polecając treści.

Z powyższym wiąże się kwestia amatorskiej produkcji wiedzy. Czy amatorzy mogą być tak kompetentni jak profesjonaliści? W tym miejscu skręciliśmy w stronę rozmowy o kompetencjach krytycznego odbioru treści, ale również padło stwierdzenie, że gwarancją posiadania kompetencji jest formalne przygotowanie i poświadczenie kształcącej instytucji. Tym samym amatorzy i np. „Wikipedia” w domyśle nie są tak wartościowe jak źródła wiedzy przygotowane przez ludzi z odpowiednimi papierami. A ukute kilka lat temu hasło „proam”, brzmi zapewne dla zwolenników formalnej edukacji jak żart.

Debatując o przygotowywaniu młodzieży do funkcjonowania we współczesnym świecie przywołałem raport otwarcia projektu Cyfrowa Przyszłość. Zdefiniowałem również szeroko edukację medialną jako przygotowanie nie tylko w zakresie odbioru treści, ale i posługiwania się narzędziami, kontaktowania z innymi itp. Pojawiła się sporna kwestia – czy młodzież jest w stanie nabyć kompetencje umożliwiające aktywny i świadomy udział w kulturze, bazując na hipertekstowym aktualizowaniu tekstów złożonych z leksji, tworząc własne ścieżki lektury? Zdaniem Beaty Stasińskiej czytanie Homera (już nie pamiętam, czy właśnie o nim rozmawialiśmy) to zdecydowanie wyższy poziom kształcenia niż sięganie do internetowych skrawków informacji. Próbowałem przekonywać o wielozadaniowości i konieczności podejmowania próby zbudowania od nowa, w nowych warunkach systemu edukacyjnego. Zgodziliśmy się, że mamy obecnie problem, proponowane rozwiązania lub choćby wstępna diagnoza były jednak oparte o zupełnie inne założenia.

Kontynuacja sporu pomiędzy sieciowym-hipertekstowym podejściem, a indywidualnym-tekstowym (w rozumieniu tekstu pisanego) doprowadziła do jeszcze jednego sporu. Zdaniem Beaty Stasińskiej największym obecnie problemem jest nadmiar treści. To właściwie potwierdzenie tezy o konieczności funkcjonowania profesjonalnych filtrów. O ile zgodzić się można, że mamy do czynienia z nadmiarem informacji, próba rozwiązania problemu powinna moim zdaniem wyglądać nieco inaczej. Tak naprawdę treści zawsze było za dużo, zawsze istniały treści oficjalne i nieoficjalne. Filtrowane przez wyspecjalizowane instytucje i przekazywane poza nimi. Dzisiaj autorzy raportu „Obiegi kultury” mówią o obiegu oficjalnym i nieoficjalnym, chociaż w nieco innym kontekście dostępu do kultury (o tym również mówiliśmy, kiedy wspomniałem o penalizacji dostępu do kultury). Problemem moim zdaniem jest dzisiaj i to problemem dla wydawców-filtrów, że oddolnie tworzone treści, oddolnie wzrastające autorytety mogą bez udziału dotychczasowych instytucjonalnych pośredników zafunkcjonować jak oficjalne autorytety. Oczywiście, jak mówił Piotr Czerski, wyjaśniając mechanizm sieciowych społeczności i pojawiania się oraz zanikania autorytetów, autorytetem można przestać być. Źródło może stracić wiarygodność, ale taka jest logika sieci, bazująca na historycznym wkładzie m.in. kultury hakerskiej i akademickiej. To nie do końca pasuje do posiadania autorytetu ze względu na poświadczone instytucjonalnie kwalifikacje.

Ostatni wątek z debaty wydał mi się „śmieszno-straszny”, dlatego go przytoczę. Pytanie z sali dotyczyło możliwości korzystania z nowoczesnych platform edukacyjnych itp. poza społecznościami, które szeroko z nich korzystają. Rozmawialiśmy o dzieleniu się tekstami przez wykładowców i umieszczaniu ich w sieci dla studentów. Z wydawniczej strony padło proste pytanie „Czy to jest legalne?”, chociaż wydaje się, że zgodnie z polskim prawem, jak najbardziej jest. Nawet gdyby nie było, nie wyobrażam sobie, że funkcjonujemy jak w tekście Richarda M. Stallmana „Prawo do czytania” (kto nie czytał – polecam). Doszedłem wówczas do wniosku, że zwolennicy chwiejącego się mocno linearnego porządku i zwolennicy sieciowego porządku mówią zupełnie różnymi językami. Nie chodzi nawet o podział na „realny” i „wirtualny” świat. To byłoby na rękę starym instytucjom władzy nad wiedzą. Trudność raczej w niemożności dostrzeżenia tego, o czym w swoim manifeście napisał Piotr Czerski – poszerzenia naszej rzeczywistości, sieci jako części naszej codzienności, która nie jest poza i gdzie indziej. Dlatego nie mam innego wyjścia, jak powiedzieć o sobie, że jestem piratem. Myślenie o „piractwie” przez zwolenników linearnego, oficjalnego systemu dystrybucji treści wykracza poza stereotyp kradnących pliki. Tak naprawdę wszyscy, którzy walczą ze starą architekturą kultury są zwolennikami piratów, ich pomocnikami. Może zatem nie ma się czego wstydzić i potraktować piracki sztandar z symboliczną trupią czaszką-kasetą jako wezwanie do zakończenia „tyranii linii” i wyjścia poza stare modele dystrybucji informacji i dostępu do nich? Może nasze hakowanie prawa autorskiego, edukowanie o alternatywach, wolnych i otwartych zasobach i narzędziach, to współczesne budowanie pirackiej utopii-sieci, alternatywnej, pirackiej rzeczywistości, o której wspomina Hakim Bey, charakteryzując swój pomysł TSA? Tymczasowej strefy autonomicznej, której nie budujemy na wieczność, mając świadomość jej rozpadu, ale z nadzieją, że będzie ona jednocześnie sygnałem wygranej, przekształceniem w świat, gdzie informacja, która chce być wolna, będzie nią rzeczywiście.

Po debacie rozmawialiśmy przez moment z Piotrem o przyszłości kształcenia. Czy oparcie edukacji na tekście pisanym jest jeszcze dzisiaj niezbędne? Czy nie dałoby się przygotowywać do świata sięgając do innych tekstów kultury, do codziennych doświadczeń młodzieży, popkultury z którą (i w której?) żyją? Podobne postulaty formułował m.in. Zbyszko Melosik, kiedy pisał:

I chociaż sam już dość dawno, ale i pisząc o „pokoleniu Czerskiego” zastanawiałem się nad wykorzystaniem pewnej niereformowalności szkoły i skupieniu przez nią na edukacji zanurzonej w tradycyjnej kulturze pisma, obawiam się, że nieumiejętnie rozkładając akcenty, moglibyśmy budować schizofreniczną sytuację. Kulturę, w której dzieci sieci będą uczyć się prawdziwego świata i przygotowywać do niego na własną rękę, ponieważ niektórym wydaje się, że kulturowej wrażliwości można uczyć tylko w szkole, na pełnych, linearnych tekstach, bo tylko to jest ścieżka budowania oświeconego społeczeństwa. A to może prowadzić do sytuacji, kiedy młodzi ludzie nie tylko nie odnajdą się w odchodzącej kulturze monotekstu, ale i nie rozpoznają szerokich możliwości korzystania z hipertekstowych zasobów.

* Melosik Z. (2010). Kultura popularna, walka o znaczenia i pedagogika. [w] Gromkowska-Melosik A., Melosik Z. (red.) Kultura popularna: konteksty teoretyczne i społeczno-kulturowe. Kraków.Zdjęcie http://nophi.net/site/2012/01/19/a-message-from-the-pirate-bay/ materiały prasowe.